Ikasi eta sumatu dudana ahalik eta ondoen azaltzeko ahalegina eginen dut baino... dakidanaren eta ez dakidanaren arteko zerbait izanen da... Ikuspegi bat...

​

Bukaeratik hasita, 1616an zendu zen Leon de Aranibar fraidea eta, ordurako, hiru bat goi kargu zituen: Urdazubiko San Salbatoreko monasterioaren abadea (1591-1600 eta 1607-1613), Inkisizioko eremuko komisarioa 1609az geroztik, eta horren ondotik hil arte abadetza, premonstre fraide ordenaren bikario nagusia.

​

Abadetzari beste arduren bat edo beste pilatu zizkion ere. Espainiako Koroaren aldeko espioitza sarean aritu zen, esaterako: Paueko Nafar Gortean babestua zegoen Antonio Perez, Espainiako Felipe II.aren idazkari “traidorea”, akabatu behar zutenen babesa eratu eta Baiona hartze-modua antolatu behar zuen gure abadeak.

​

Perezek ihes egin zuen; Baionakoa moldatzeko 300 bat dukat eskatu zituen, Ezpeletako abadeari eta beste batzuei laguntza ordaintzeko eta zortzi edo hamar kana satin erosteko, zioenez “dirua eskaini ezin zaion kalitatezko pertsonarentzat”. Hau, nire iduriz, Urtubiko dama zen, Tristan Altzate-Urtubiko jaunaren ama, nork euskaraz idatzitako espioitza txostenak bidali zituen (bat dokumentatua dago). Hauen arteko harremana, aspalditik zetorren Aranibar (abizenez Vergara) eta bere jauntxo familiak mugaren bi aldeko Altzate-Urtubi (Bera-Urruña) jauntxoekin-.

​

Baionakoa ez zelako lortu eta bestaldeko lagunak zigortu zutenez, berak, badaezpada eta mugatik urrunxeago babestuago egoteko, Urdazubiko monastegitik Elizondora joan zen (1595-1597). Urte haietan, Cardona jauna zen, Nafarroan, Espainiako erregeordea. Honek, 1600 urtean azaldu zuen kezka bat: Aranibar konfiantzazkoa zuen eta ez zitzaion ongi iruditzen honek abadetza galtzea.

​

Eta Espainiako Erreinuaren diruzainak, Nafarroa Garaian, Araitz bailarako  Lodosa eta Andueça jauntxoak ziren, bailaran sorginkeria jazarpena piztu eta Aker Larrea leku izenari sorgin-bilera zentzua ematea bideratu zutenek. Beharbada gure Aranibar jaunaren laguntzarekin, beste gauzen artean Andueçak ematen baitzuen dirua espioitzak ordaintzeko eta beste ordainketa ezkutuentzat.

​

1607an berriz izendatu zuten abade Aranibar, eta 1608an Urtubiko Tristanek, beste batzuen laguntzarekin eta sorginkeriarena aitzakiatzat harturik, Lancre jujea Lapurdira etortzea lortu zuen. Euskara itzultzailea Lorenzo Hualde jarri zioten. Urtubijaunak,Altzateko jaunaere zenez, Berako parrokian bortxaz jarritako apeza zenLorenzo Hualde.

​

Eta piztu zuten han jazarpena. Eta, hegoaldera, Zugarramurdira, Ximeldegi gaztea etorri zen, hangoa eta hemengoa elkartzera. Gero...

​

Aranibarrek deitu zuen Logroñoko Inkisizioa? Prestatu zituen inkisidoreari egin zioten harrera eta ondoko salaketak?

​

Lortu zuen Inkisizioko komisario izendapena eremurako (Baztan, Bertiz Arana, Malerreka...).?

​

Noren ideia izan zen Lorenzo Hualde Logroñora bidaltzea  Gourgues jaunaren itzultzaile gisa fede autoa ospatu zenean? Hualdek ekarri al zion Lancreri “Aquelarre” hitzez beterik zegoen Mongastonek idatzitako kronika? (Lancrek Lanne de bouc (ahuntz larru) idatziko du, Lana de bocomen dagaskoiaz, Boquelane okzitanieraz... Prado del machocabrío gaztelaniaz = Sorginen bilera?).

​

Logroñokoak areagotu zuen pizturik zegoen jazarpena eta, benetan, eromen kolektiboa dei daitekeen gertakaria izan zen. Haurren lekukotasuna bortxatu (taldeko itaunketa) eta onartu egin zen; herriz herri zabaldu zen bertako “justiziak” itaunketak eta torturak egitea, gero salatuak Inkisiziora bidaltzeko... Horrelakoetan ohikoa den bezala, pilatu ziren mesfidantza eta amorrazio eta bideak: mugako gerrari eztabaida politikoak, sozialak eta etsaigo arruntak(familia barrukoak edota herritarren artekoak) nahasi eta eztanda egin zuten omen sorginkeriaren jazarpenean hasieratik zetozen aukerak leherraraziz.

​

Aranibarren jokoa izan zen bere partehartzea, bere ardura ezkutatzea, astakeriak “nolanahi” egiten zirela idatziz (Elizondo, Arraiotz, Elgorriaga...) eta beste lanbideetan jarraitu: 1611ren abenduan 15ean, Atarrabiako inguruan zaindariek Iruñetik zetozen hiru mandazain gelditu eta itaundu egin zituzten. Urdazubira zeramaten bertako abadearen ardurapean uzteko hamasei mila urrezko ezkutu txanpon. Bazuten paper bat non idatzirik azaltzen omen zen: ”gizon horiek beren arrekin pasatzen utziko duzue, inongo trabarik egin gabe” Orduan ere mugaren aferentzat omen ziren.

​

Iruñeko apezpiku izana eta zenaren eraginez (Bernardo de Sandoval y Rojas, Antonio Vazquez de Figueroa), eromenaren uholdearen tamaina zentzurik ez zuelako, euren iritziz, Inkisizioaren aldaketa eman zen, Logroñoko inkisidoreen arteko eztabaidarekin eta, bereziki 1614z geroztik Isiltasun Ediktuarekin. Aranibarrek, giroaren aldaketa sumatu zuelako -informazio iturriak zituen- jakari buelta ematen hasi zen: salatuak ongi tratatu behar zirela, kolpeak eta minak ezin zirela eman... eta herrietan hori aldarrikatu zuen orain (Oronoz). Hala ere, bai Elgorriagan, eta Arraiotzen bereziki, epaiketa zibilak izan ziren eta bigarrenean, esaterako, aitortu behar izan zuen berak agindutakoak egin zirela, astakeria“sin orden” haiek berak baimendu zituela. Hala ere, Salazar y Frias inkisidorea, Logroñokoen artean zentzuzko jokaera izan zuena (El abogado de las brujas izendatu dute) engainatzea lortu zuen.

​

Inkisizioak, Salazarrek aldarrikatu zuen barkamen ediktuaren bitartez, milaka haur askatu eta, sorginkeria ukatu gabe, frogak eskatu zituen, aurreko sorginkeria–uholdeetan goiz edo beranduago egin zen bezala  (1525, 1570, 1595...). Ondotik, eta Isiltasun Ediktuarekin, giroa lasaitzen joan zen, afera honetaz. Beste batzuek hartu zioten lekukoa.

​

Bitxikeria pare bat: Sorginkeriaren ezaugarriak beste heresietatik kopiatuak izan ziren. Ikusi Tractatus contra sectam vasdensium (valdense heretikoak) izenburuko margolana, JohanesTinctor jaunak egina XV. mende erdialderako. Emazteki bakarra agertzen da, gizonez inguraturik, hegalarien barietatearekin. Eta margolanekin jarraituz... Isiltasun Ediktuaren eraginez desagertu ziren Logroñoko Fede Autoaren kronikak, baino... Napoleonen armadak eginiko inbasioaren amaieran, Logroñoko Inkisizioaren dokumentazio ugaria galdu zen. Baina...bertan aritu zen Llorente jaunak, uste dut, Mongastonek egindako kronikaren ale bat zuen eta bere bi lagun ilustratuekin partekatu zuen: Goya eta Moratin. Moratinek, Inkisizioa kritikatzeko berrargitaratu zuen, eta hor piztu zen, berriz, Aquelarre hitzaren arrakasta, zoritxarrez euskaldunek akelarretzat onartu duguna. (Zulo hitzarekin antzeko zerbait ari da gertatzen, gaztelaniaz agujero existituko ez balitz bezala)

​

Bukatzeko: Goyak egindako pare bat lanen izenburuek atentzioa deitzen dute: Sabbat de Brujas (1797-1798) zen bat, Pradoko museoan dagoena, gaur egun El aquelarre da; Fundación Lazaro Galiano museoan, berriz,  El demonio preside (deabrua da buru) (1821-1822) zen, orain El aquelarre. Eta bietan emakumeak dira nagusi, nabarmenki. Horrek ere gertatutako aldaketa erakusten du. Garaian, gorde den dokumentazioa gutxi horren arabera bi heren emazteki eta heren bat gizonezko, adin guztietakoak, topa daitezke. Zein da zure begietara datorren sorginaren figura?

​

Leon de Aranibar fraidea: Euskal nobela beltzerako  pertsonaia historiko bat?